Trong tố tụng trọng tài nước ngoài, bên thắng kiện có thể không phải là bên thắng cuộc cuối cùng. Nghịch lý này xuất phát từ yêu cầu bất kỳ phán quyết nào của Trọng tài nước ngoài cũng phải trải qua thủ tục công nhận và cho thi hành tại Tòa án có thẩm quyền của Việt Nam trước khi có thể được thi hành tại Việt Nam. Chỉ khi Tòa án Việt Nam công nhận phán quyết của Trọng tài nước ngoài thì phán quyết đó mới được thi hành tại Việt Nam như bản án, quyết định của Tòa án Việt Nam. Điều này dẫn đến thực trạng đáng tiếc là các bên không có ưu thế trong tranh chấp thường không thiện chí trong việc giải quyết tranh chấp bằng trọng tài. Thay vào đó, các bên này sẽ ưu tiên đợi cho đến khi tranh chấp được giải quyết rồi mới phản đối việc công nhận phán quyết của Trọng tài nước ngoài trước Tòa án Việt Nam.

Các quy định không rõ ràng dẫn đến việc áp dụng luật một cách tùy tiện và không thống nhất

Việt Nam đã là thành viên của Công ước của Liên Hiệp Quốc về Công nhận và Thi hành Phán quyết Trọng tài Nước ngoài (Công ước New York năm 1958) từ ngày 12 tháng 9 năm 1995. Sau đó, thủ tục công nhận và cho thi hành phán quyết của Trọng tài nước ngoài tại Việt Nam đã được quy định, sửa đổi và bổ sung trong Bộ luật Tố tụng dân sự năm 2005 và hiện nay là Bộ luật Tố tụng dân sự năm 2015. Tuy nhiên, trong quá trình thực thi, các quy định pháp luật về vấn đề này, đặc biệt là quy định về những trường hợp không công nhận phán quyết của Trọng tài nước ngoài, vẫn chưa rõ ràng. Tình trạng này dẫn đến việc giải thích pháp luật giữa các tòa án không thống nhất, đôi khi còn mang tính tùy tiện và vi phạm các nguyên tắc khác của pháp luật Việt Nam.

Một trong những căn cứ bị lạm dụng nhiều nhất để không công nhận phán quyết của Trọng tài nước ngoài là “việc công nhận và cho thi hành tại Việt Nam phán quyết của Trọng tài nước ngoài trái với các nguyên tắc cơ bản của pháp luật của nước Cộng hòa Xã hội Chủ nghĩa Việt Nam”. Điều này bắt nguồn từ việc chưa có quy định, hướng dẫn cụ thể nào về “các nguyên tắc cơ bản của pháp luật Việt Nam” là gì và như thế nào là “việc công nhận và cho thi hành... trái với các nguyên tắc này”.

Trong thực tiễn xét xử, Tòa án Việt Nam áp dụng tương tự pháp luật các quy định về thủ tục hủy phán quyết của trọng tài trong nước theo Luật Trọng tài thương mại năm 2010 và Nghị quyết số 01/2014/NQ-HDTP hướng dẫn thi hành một số quy định Luật Trọng tài thương mại của Hội đồng Thẩm phán Tòa án Nhân dân Tối cao ngày 20 tháng 3 năm 2014 (Nghị quyết 01). Cụ thể, một phán quyết của trọng tài trong nước sẽ bị hủy nếu “phán quyết trọng tài trái với các nguyên tắc cơ bản của pháp luật Việt Nam”, trong đó, các nguyên tắc cơ bản của pháp luật Việt Nam được định nghĩa là “các nguyên tắc xử sự cơ bản có hiệu lực bao trùm đối với việc xây dựng và thực hiện pháp luật Việt Nam”.

Ví dụ: Ngày 10/01/2023, Tòa án Nhân dân Thành phố Hồ Chí Minh đã ban hành Quyết định số 42/2023/KDTM-ST (Quyết định số 42) giải quyết việc dân sự về công nhận phán quyết của Trọng tài nước ngoài. Trong Quyết định này, Tòa án căn cứ vào các quy định của Nghị quyết 01 để xác định những nguyên tắc cơ bản của pháp luật Việt Nam. Theo đó, những quy định xuất hiện nhiều lần trong các văn bản pháp luật khác nhau sẽ được coi là nguyên tắc cơ bản của pháp luật Việt Nam. Cụ thể, Tòa xác định được những nguyên tắc cơ bản sau đây của pháp luật Việt Nam:

• Nguyên tắc “Tự do, tự nguyện cam kết, thỏa thuận” được quy định tại Điều 3 và Điều 14 Hiến pháp năm 2013, khoản 2 Điều 3 Bộ luật Dân sự năm 2015, khoản 1 Điều 11 Luật Thương mại năm 2005, khoản 2 Điều 5 Bộ luật Tố tụng dân sự năm 2015 và khoản 1 Điều 4 Luật Trọng tài thương mại năm 2010.
• Nguyên tắc “Bảo đảm quyền yêu cầu Tòa án hoặc Trọng tài bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp” được quy định tại khoản 1 Điều 102 Hiến pháp năm 2013, Điều 14 Bộ luật Dân sự năm 2015, khoản 3 Điều 317 Luật Thương mại năm 2005, khoản 1 Điều 4 Bộ luật Tố tụng dân sự năm 2015 và Điều 5.1 Luật Trọng tài thương mại năm 2010.
• Trên cơ sở đó, Tòa án đã từ chối công nhận phán quyết của Hội đồng Trọng tài thuộc Trung tâm Trọng tài Quốc tế Singapore (SIAC) vì cho rằng Hội đồng Trọng tài đã vi phạm các nguyên tắc cơ bản của pháp luật Việt Nam.

Tuy nhiên, việc áp dụng tương tự pháp luật cũng như cách giải thích luật của Tòa án Nhân dân Thành phố Hồ Chí Minh trong Quyết định số 42 nêu trên là không thuyết phục. Tòa án đã nhầm lẫn về điều kiện “trái với những nguyên tắc cơ bản của pháp luật Việt Nam” trong thủ tục hủy phán quyết của trọng tài trong nước với thủ tục công nhận và cho thi hành phán quyết của Trọng tài nước ngoài. Thay vì xem xét liệu việc “công nhận và cho thi hành” phán quyết của Hội đồng Trọng tài thuộc SIAC có “trái với những nguyên tắc cơ bản của pháp luật Việt Nam” theo Bộ luật Tố tụng dân sự hay không, Tòa án chỉ tập trung vào những lập luận của Hội đồng Trọng tài được ghi nhận trong phán quyết và kết luận Hội đồng Trọng tài đã vi phạm các nguyên tắc cơ bản của pháp luật Việt Nam quy định tại Luật Trọng tài thương mại và Nghị quyết 01. Việc quá chú trọng vào nội dung của phán quyết có thể khiến Tòa án vô tình xét xử lại tranh chấp đã được giải quyết bằng trọng tài, vi phạm điều cấm của Bộ luật Tố tụng dân sự. Điều này dẫn đến việc bên thua kiện trong thủ tục tố tụng trọng tài thường xuyên phản đối việc công nhận phán quyết trọng tài với lý do “trái với các nguyên tắc cơ bản của pháp luật Việt Nam”, khiến cho Tòa án xét xử lại vụ tranh chấp.

Bên cạnh đó, việc xác định một quy định pháp luật có phải là nguyên tắc cơ bản của pháp luật Việt Nam dựa trên tần suất xuất hiện không thực sự hợp lý. Nghị quyết số 01 đưa ra hai ví dụ về những nguyên tắc cơ bản của pháp luật Việt Nam, trong đó có nguyên tắc “tự do, tự nguyện cam kết” được quy định trong hai văn bản pháp luật là Bộ luật Dân sự và Luật Thương mại. Trong khi đó, nguyên tắc “Trọng tài viên phải độc lập, khách quan, vô tư” chỉ được quy định tại Luật Trọng tài thương mại. Do đó, tính “hiệu lực bao trùm” của một nguyên tắc cơ bản của pháp luật Việt Nam không thể chỉ đơn thuần được đánh giá bằng tần suất xuất hiện của nó trong hệ thống văn bản pháp luật của Việt Nam. Hiện nay, quy định mở này không chỉ dẫn đến việc giải thích pháp luật một cách tùy tiện của các bên phản đối việc công nhận phán quyết của Trọng tài nước ngoài, mà còn tạo nên sự không thống nhất trong quan điểm của tòa án các cấp.

Cần củng cố các quy định có liên quan

Vì vậy, để tránh việc lợi dụng kẽ hở pháp luật nhằm trốn tránh nghĩa vụ thi hành phán quyết của Trọng tài nước ngoài, cần phải củng cố các quy định của pháp luật nhằm nâng cao khả năng công nhận và cho thi hành tại Việt Nam phán quyết của Trọng tài nước ngoài. Năm 2019, Hội đồng Thẩm phán Tòa án Nhân dân Tối cao đã công bố và lấy ý kiến Dự thảo Nghị quyết hướng dẫn thi hành một số quy định của Bộ luật Tố tụng dân sự về thủ tục công nhận và cho thi hành tại Việt Nam phán quyết của Trọng tài nước ngoài tại Tòa án cấp sơ thẩm. Nếu được thông qua, Nghị quyết này sẽ không chỉ thống nhất quan điểm xét xử của tòa án mà còn tạo môi trường đầu tư an toàn, thuận lợi cho nhà đầu tư nước ngoài.